المقال باللغة العربية بعد العبرية
הניסיון להגן על זכויות המשקיעים הזרים במדינות מתפתחות, תוך עריכת הסכמים בין-לאומיים המבוססים על זכויות בני האדם הבין-לאומיות, פוגע בזכויות האוכלוסייה המקומית במדינה המארחת.
בשנים האחרונות ועם התפתחות הגלובליזציה, גדל היקף ההשקעות הזרות הישירות ברחבי העולם. ההשקעות הישירות הזרות מוסדרות בהסכמים בין-לאומיים, שמטרתם היא להגן על זכויות המשקיעים הזרים. הזכויות הנכללות בהסכמים הללו, מעוגנות הן בהכרזה הבין־לאומית האוניברסלית בדבר זכויות האדם והן באמנות בין־לאומיות, האמנה הבין-לאומית בדבר זכויות אזרחיות ומדיניות והאמנה הבין-לאומית בדבר זכויות כלכליות, חברתיות ותרבותיות.
ההסכמים מיועדים להגן על הזכויות של משקיעים, בעיקר תאגידים, שבוחרים להשקיע ולהיות צד בעסקאות חוצות גבולות. נשמע מגניב והוגן. אולם בפועל ההסכמים האלו פוגעים בזכויות של בני אדם אחרים.
בפוסט זה אסביר מהי משמעות ההשקעות הישירות הזרות, מיהו משקיע זר, מהם ההסכמים הבין-לאומיים המגנים על זכויות המשקיעים הזרים ומה הם מעניקים להם, ואיך הם מעלים סוגייה מורכבת ופוגעים בזכויות אדם.
השקעות ישירות זרות
המונח "השקעה ישירה זרה" או "השקעת חוץ ישירה" מתאר פעולה של גוף עסקי במדינה אחת שמפתח פעילות עסקית ומשקיע במדינה אחרת, כלומר מחזיק בעלות בלמעלה מ־10% מחברה מקומית במדינה המאחרת. לעיתים קרובות ההשקעה הישירה כרוכה ברכישת שליטה בנכסים של עסק שכבר פועל במדינה הזרה, ולפעמים היא כרוכה בהקמתו ופיתוחו של העסק. השקעה זרה מקנה למשקיע שליטה במשאבי המדינה, בין אם זהו משקיע גדול כמו חברה גדולה, בין אם זהו משקיע קטן כמו איש עסקים פרטי. ההגנה בהסכמים חלה על שני סוגי המשקיעים אם השקעתם מוגדרת כהשקעה זרה ישירה. דוגמאות להשקעות כאלו הן בניית תחנות טורבינות רוח והקמת מכרות זהב והפעלתם.
חברות רב־לאומיות מנצלות את היתרונות היחסיים של המדינות שבהן ההשקעה, כלומר הן מפיקות תועלת מיחסיהן עם מדינות אחרות, בכך שהן משלבות אותן בשרשראות האספקה הגלובליות שלהן, שתופסות חלק משמעותי מצמיחתה הכלכלית של כל מדינה. היום, 70% מהסחר הבין־לאומי המחזק את כלכלת המדינות מתבצע בעסקאות ושרשראות בין־לאומיות המספקות שירותים, חומרי גלם, חלקים ורכיבים בשרשראות ערך גלובליות. ההשקעות הבין־לאומיות, מגדילות את נתח השוק הגלובלי של החברות המשקיעות, משום שהן מאפשרות להן גישה לשוקים אחרים שמשתתפת בהם המדינה המארחת.
המחקר הכלכלי של השפעת ההשקעות הזרות הישירות על המדינה שבה ההשקעה מצא מתאם חיובי בין השקעה זרה לצמיחה כלכלית. כלומר, ההשקעות הזרות מיטיבות לא רק עם משקיעים אלא גם עם המדינות המארחות, כיוון שההשקעות משלבות את המדינות האלו בצמיחה הכלכלית והגלובליזציה העולמיות. משק המדינות זקוק לסחר בין־לאומי באופן כללי ולהשקעות זרות באופן ספציפי בכדי לצמוח, להתרחב ולהשתכלל. לפתיחות המשק למשקיעים ולספקי שירותים זרים יש מעלות רבות, ביניהם העברת ידע בין חברות ואנשים, עידוד התחרות, ליברליזציה, יצירת משרות חדשות ועלייה בפריון המשק. לדוגמה, על פי נתוני ה־OECD, ישראל ממשיכה להיות יעד אטרקטיבי להשקעות עם עלייה מתמדת בהיקף ההשקעות.
מדינות מתחרות על השקעות, ולשם כך מציעות תנאי השקעה מושכים וכדאיים. הן מציעות הקלות מס למשקיעים הזרים ומבטיחות הגנה על זכויותיהם ולפעמים אף יותר מכך, כמו אי הקפדה על זכויות עובדים או צמצום ההוצאות עבור הרווחה. בשיח זכויות האדם, התחרות הזו מתוארת כ"מירוץ לתחתית", כי מדינות מתחרות על משקיעים זרים, בזמן שההגנה על משקיעים אלו פוגעת בתושביהן.
הסכמי עידוד והגנה על משקיעים זרים: הסכמי השקעות דו־צדדיים (BIT – Bilateral Investment Treaties)
סטטיסטיקה לאורך השנים מראה ששוק ההשקעות הישירות הזרות הינו שוק ענקי הן בפעילות שלו והן בהיקפו הכספי. מאז נחתם הסכם ההשקעות הדו־צדדי הראשון (BIT) בין גרמניה לפקיסטאן בשנת 1959, נחתמו קרוב ל־3,000 הסכמים בין־לאומיים, שלמעלה מ־2,000 מהם עדיין בתוקף. בשנת 2022, למרות מגמת הירידה שחלה בעקבות המלחמה בין רוסיה ואוקראינה, סך ההשקעות הזרות הישירות בעולם נאמד ב־1.286 טריליון דולר. המדינה שיש לה מספר הסכמי BIT הגדול ביותר היא גרמניה (114 הסכמים פעילים).
לאורך העשורים האחרונים, מירב ההשקעות הזרות הן של משקיעים ממדינות מפותחות במדינות מפותחות אחרות. אולם לאחרונה גדל היקף ההשקעות של מדינות מפותחות במדינות מתפתחות, בעיקר במדינות ה־BRICS (ברזיל, רוסיה, הודו וסין). ה־BIT נחשב הבסיס להגנתם של המשקיעים, ועליו מתבססות כל טענותיהם אם הם תובעים את מדינת היעד בה הם משקיעים.
ה־BIT מעניק הגנה רחבה למשקיע הזר ולאינטרסים העסקיים שלו במדינה שהוא משקיע בה, וקיימות מאות גרסאות שונות להסכם זה. עם זאת, ישנן כמה הגנות שמשותפות כמעט לכל ה־BIT השונים שנדמה שהן נובעות או מקבילות לסעיפים בהכרזה האוניברסלית בדבר זכויות האדם, וביניהן:
הוראת יחס הוגן ושווה: הצורך בסטנדרט המגדיר את היחס כלפי משקיעים זרים הוביל ליצירתם של המונחים "יחס שווה והוגן", ו"סטנדרט יחס מינימלי", המציגים רף בסיסי להגנה על המשקיעים. הוראה זו גם מטילה על המדינה המארחת חובה להגן לא רק על הזכויות של המשקיעים, אלא גם על ההשקעות עצמן.
הוראת יחס לאומי: הוראת היחס הלאומי מסדירה, באופן כללי, את המחויבות ההדדית של המדינות שהן צדדים להסכם להעניק למשקיעים, ולהשקעותיהם, יחס שווה ליחס שניתן למשקיעים מקומיים ולהשקעותיהם.
הטענה בדבר הקבלה מטעה בכך שהיא יוצרת רושם שיש קשר הדוק בין ההגנה על זכויות האדם הבין־לאומיות לבין ההגנה על זכויות המשקיעים הזרים, או אפילו שיש מקום לאזן ביניהם. בפועל, זכויות המשקיעים הזרים הנובעות ממניעים כלכליים של מזעור סיכונים, וזכויות האדם הבין-לאומיות אינן נמדדות על אותו ציר. השוואה בין הגנה על אינטרסים עסקיים של משקיעים לבין זכויות אדם בסיסיות אינה ראויה והוגנת. אין קשר בין ההכרזה האוניברסלית לבין הסכמי ההגנה על המשקיעים, מאחר שאלו התחילו הרבה לפני שההכרזה האוניברסלית על זכויות האדם פורסמה.
הסכמי ההגנה על ההשקעות בשיח זכויות האדם
ישנה ביקורת רחבה על הסכמי ההגנה על זכויות המשקיעים הזרים מבחינת השפעתם על זכויות אדם. ראשית, ה־BIT מגנים רק על זכויות המשקיע הזר. אף על פי שהם מעצבים במידה מסוימת את תחום ההשקעות, הגלובליזציה והצמיחה הכלכלית, הם כמעט ולא מתייחסים לזכויות האדם של תושבי המדינות המארחות, ולא מקדישים להם חלק ספציפי. נוסף על כך, הסכמים אלו מעניקים ומגנים על זכויות המשקיעים בלבד, ובמקביל מטילים חובות רק על המדינה המארחת. למרות שהסכם ה־BIT הראשון נכתב בשנת 1950, עד יוני 2019 החריג היחיד היה רק הסכם אחד שכרתה נורבגיה ב־2007 שבו התייחסו לזכויות אדם, אך גם התייחסות זאת התבצעה באופן מצומצם.
למרות שמדינות מתפתחות רבות מתקשרות בהסכמים אלו במטרה להפיק תועלת מהגלובליזציה, מול הצמיחה הכלכלית, ההסתמכות של האזרחים על ממשלתם פוחתת וכך גם אמונם בה, אמצעי הרווחה מצטמצמים, המשק ושוק העבודה נפגעים (מבחינת תקנים ותקציבים) ויש פגיעה בזכויות אדם.
פגיעה בזכויות אדם כדי להגן על זכויות המשקיעים הזרים והעסקאות הבין־לאומיות שלהם ידועה כבר מזמן במקומות שונים בעולם. מדינות מפותחות מנצלות את פער הכוחות ביניהן לבין מדינות מתפתחות לטובתן על חשבון זכויות האדם של עמים ילידיים ותושבים אחרים. בהונדורס, העדפת זכויות המשקיעים הזרים המנצלים את משאבי הטבע גוררת פגיעה במשאבי טבע שמהווים מקור תזונה ופרנסה לעמים ילידיים, ופגיעה בזכות האדם לסביבה נאותה, אלימות כלפי פעילים מקומיים המתנגדים ונלחמים למיצוי זכויותיהם, כמו הפעילה המפורסמת ברטה קאסרס ועוד. ברפובליקה הדמוקרטית של קונגו, בעסק של הפקת שמן דקלים שהמשקיעים בו הם ארבעה מהבנקים לפיתוח האירופאיים, יש ניצול של עובדים, חשיפה שלהם לסמים ולחומרים כימיים, זיהום משאבי טבע המשמשים כמים לשתייה ואוכל, הפצת מחלות בין האזרחים והפקעת קרקעות.
ה־BIT מחייבים את הממשלות של המדינות המארחות להגן על זכויות המשקיעים הזרים הגנה רחבה, אפילו אם ההגנה גורמת לפגיעה בזכויות התושבים שלהן. בשנים 1990–2012 היו לפחות 110 מדינות שהשתתפו ב־564 הסכמים בין־לאומיים המיטיבים עם המשקיעים הזרים על חשבון תושביהן. התיעדוף הפוגעני מתבטא בכמה דרכים. אחת מהן היא פערי כוחות בין משקיעים זרים ומשקיעים מקומיים שהם החלשים יותר. פער זה נוצר דווקא משום שבהתאם ל־BIT על הממשלה להתייחס לשני סוגי המשקיעים באותו אופן מבחינת מיסוי והקצאת משאבים. אך עקב פער כוחות שקיים מלכתחילה, המשקיעים המקומיים צריכים מימון, הקצאות ומשאבים יותר מאשר המשקיעים הזרים החזקים, והם מתקשים להתקדם, להתפתח או אפילו להתקיים.
יתר על כן, לפעמים תושבי המדינה המארחת נתקלים בבעיות פוליטיות חברתיות ונאלצים להתלונן, להתנגד ולהפגין נגד המשקיע הזר, משום שבהשקעתו המוגנת הוא זוכה בשליטה אפקטיבית במדינה שבה ההשקעה, בכלכלה שלה ובקידומה מבחינה חברתית. במצב כזה, בהתאם לחובה ב־BIT לשמור לא רק על המשקיעים וזכויותיהם, אלא גם על ההשקעות שלהם, הממשלה נדרשת לצאת נגד האוכלוסייה שלה ולהגן על ההשקעות מפני חבלות ומפני הפגנות שמקיימים התושבים נגד הפגיעה בזכויותיהם. זה גורר את הממשלה להפעיל אמצעי דיכוי נגד אזרחיה. ישנה עלייה בהפליה, בהפקעת קרקעות, גביית מיסים גבוהים וצמצום המרחב המאפשר יזמות חברתית של תושבים מקומיים במדינות שמושכות משקיעים רבים. כאשר מדינות מגבילות את האוכלוסייה שלהן ומצמצמות את הזדמנויותיה להתקדם (אוכלוסיית העובדים חלשה וחסרת השפעה על הכוח השולט), אפילו היחשפות שלהן לגלובליזציה והצטרפות לצמיחה הכלכלית העולמית לא יצילו ממחסור באמצעי הרווחה והדרדרות המדינה חברתית ועסקית.
ביקורת אחרת רחבה על הסכמי הגנת השקעות, שונה מזו המתבססת על הפגיעה בזכויות האדם, מטילה ספק בתועלת המעשית הצומחת מהם. אין קונצנזוס מדעי לגבי הטענה שהסכמי הגנת השקעות אכן מגבירים תנועות הון בין מדינות. מצד שני, הם עלולים להביא לידי פגיעה בהיקף ההשקעות הזרות שהוגשה נגדן בוררות בין-לאומית ופוגעות בחופש הרגולטורי של מדינות.
יתכן שהעדפת זכויות המשקיעים הזרים והגנתן על חשבון זכויות התושבים במדינה המארחת היא אחת הסיבות לכך שמדינות עשירות במשאבי טבע ייחודיים, כמו באפריקה ואמריקה הלטינית, עדיין אינן נחשבות מפותחות, ומשתתפות בצמיחה הכלכלית הגלובלית רק כיעד למשקיעים זרים, ולא מפתחות את הכלכלה שלהן על בסיס מקומי לפני הפנייה לשוק העולמי. מדובר פה בניצול נקודת חולשה אצל מדינות מתפתחות על ידי מדינות מפותחות, בפער בכוחות ובפגיעה בזכויות האדם של תושבי מדינות היעד.
סיכום
ההגנה על זכויות המשקיעים הזרים והאינטרסים העסקיים שלהם בא על חשבון ההגנה על זכויות האדם של תושבי המדינה המארחת. פרקטיקה זו מגלמת אי צדק, וחוסר ביושר ובהגינות. הקש ששובר את גב הגמל הוא שתיעדוף הגנת זכויות המשקיעים מעוגן בהסכמים בין־לאומיים "חוקיים", ועל אף שהתנגדו פעמים רבות בכל רחבי העולם לחלק מההסכמים האלו, כמעט תמיד ההסכם הכתוב ניצח. היום בעולם שלנו העסקים, הגלובליזציה והצמיחה הכלכלית הינם הבסיס לפיתוח והתקדמות המדינות כמעט בכל התחומים. כדי לפתור את בעיית המדינות המתפתחות לקדם אותן, צריך להתחיל בעריכה ושינוי של ההסכמים האלו.
محاولة حماية حقوق المستثمرين الأجانب في الدّول النّامية، عبر عقد اتّفاقيّات دوليّة نابعة من حقوق الإنسان الدّوليّة، تضرّ بحقوق السّكّان المحلّيّين في الدّولة المضيفة.
في السّنوات الأخيرة، ومع تطوّر العولمة، زاد حجم الاستثمارات الأجنبيّة المباشرة في جميع أنحاء العالم. تُنظَّم الاستثمارات الأجنبيّة المباشرة باتّفاقيّات دوليّة، تهدف إلى حماية حقوق المستثمرين الأجانب. الحقوق المدرجة في هذه الاتّفاقيّات تستند على كلّ من الإعلان العالمي لحقوق الإنسان والمعاهدات الدّوليّة، مثل العهد الدولي الخاص بالحقوق المدنية والسياسية والعهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية.
الاتّفاقيّات تهدف إلى حماية حقوق المستثمرين، خاصّة الشّركات، الّتي تختار الاستثمار والمشاركة في الصّفقات عابرة الحدود. يبدو ذلك رائعًا وعادلاً. مع ذلك، في الواقع، هذه الاتّفاقيّات تضرّ بحقوق أشخاص آخرين.
في هذا المنشور سأُسهِب بشرح ماهيّة الاستثمارات الأجنبيّة المباشرة، من هو المستثمر الأجنبيّ، ما هي الاتّفاقيّات الدّوليّة الّتي تحمي حقوق المستثمرين الأجانب وماذا تمنحهم، بالإضافة لكيفيّة إثارتها لقضيّة معقّدة والضّرر الّذي تلحقه بحقوق الإنسان.
الاستثمارات الأجنبيّة المباشرة
"الاستثمار المباشر الأجنبيّ" أو "الاستثمار الخارجيّ المباشر" يصف عمليّة لجسمٍ تجاريّ في بلد معيّن يقوم بتطوير نشاط تجاريّ ويستثمر في بلد آخر، أي يمتلك ملكيّة بنسبة تزيد عن 10٪ في شركة محلّيّة بالبلد الّذي يُستَثمَر به. في كثير من الأحيان، الاستثمار المباشر يكون منوطًا بشراء ملكيّة لعقار أو أعمال قائمة في البلد الأجنبيّ، وأحيانًا مشروط بإنشائه وتطويره من الصّفر. يمنح الاستثمار الأجنبي الشّركة المستثمرة السّيطرة على موارد البلد المستَثمَر به، سواء كان مستثمرًا كبيرًا مثل شركة أو مستثمرًا صغيرًا مثل رجل أعمال خاصّ. الحماية تنطبق على كلا أنواع المستثمرين إذا تمّ الاعتراف باستثمارهم كاستثمار أجنبيّ مباشر. أمثلة على هذه الاستثمارات هي بناء محطّات طاقة الرّياح وإنشاء مناجم ذهب وتشغيلها.
شركات متعدّدة الجنسيّات تستغلّ المزايا والفروقات النّسبيّة بينها وبين البلدان الّتي تستثمر فيها، أي أنّها تستفيد من علاقاتها مع دول أخرى، من خلال دمجها في سلاسل الإمداد العالميّة الخاصّة بها، والّتي تشكّل جزءًا كبيرًا من نموّ الاقتصاد في كلّ دولة. اليوم، 70٪ من التّجارة الدّوليّة الّتي تعزّز اقتصاد الدّول تتمّ بواسطة صفقات وسلاسل تجاريّة بين الشّركات عابرة الحدود الّتي توفّر خدمات، موادّ خام، أجزاء ومكوّنات في السّلاسل العالميّة. الاستثمارات عابرة الحدود تزيد من حصّة السّوق العالميّة وقيمتها للشّركات المستثمرة، بحيث تتيح لها الوصول إلى أسواق أخرى يتعامل معها البلد المضيف.
البحوث الاقتصادية حول تأثير الاستثمارات الأجنبيّة المباشرة على البلد المضيف وجدت توافقًا إيجابيًّا بين الاستثمار الأجنبيّ والنّموّ الاقتصاديّ (علاقة طرديّة). بمعنى آخر، تعمل الاستثمارات الأجنبيّة على تعزيز الاقتصاد ليس فقط للمستثمرين أنفسهم إنّما أيضًا للبلد المستضيف، بحيث تدمج هذه الاستثمارات هذه الدّول في النّمو الاقتصاديّ العالميّ والعولمة. اقتصاد الدّول يحتاج إلى التّجارة الدّولية بشكل عامّ والاستثمارات الأجنبيّة بشكل خاصّ من أجل النّمو، التّوسّع والتّنويع. الانفتاح على المستثمرين ومزوّدي الخدمات الأجانب يوفّر فوائد عديدة، بما في ذلك نقل المعرفة بين الشّركات والأفراد، تشجيع المنافسة، التّحرّر، إنشاء وظائف جديدة وزيادة التّنافسيّة. على سبيل المثال، وفقًا لبيانات منظّمة التّعاون والتّنمية الاقتصاديّة (OECD)، تظلّ إسرائيل وجهة جاذبة للاستثمار الأجنبيّ مع ارتفاع مستمرّ في حجم الاستثمارات.
الدّول تتنافس على الاستثمارات، ولهذا الغرض تقدّم شروط استثمار جاذبة ومجدية. فمثلًا، تقدّم تسهيلات بالضّريبة للمستثمرين الأجانب وتضمن حماية لحقوقهم، وأحيانًا لا تكتفي بذلك، بل وتوفّر لهم تسهيلات أخرى كإمكانيّة عدم الالتزام بحقوق العمّال أو تقليص النّفقات من أجل التّنمية. في سياق حقوق الإنسان، يُوصَفُ هذا التّنافس على أنّه "سباق نحو القاع"، حيث تتنافس الدّول على جذب المستثمرين الأجانب، في حين أنّ الحماية لهؤلاء المستثمرين تضرّ بحقوق مواطنيها.
اتّفاقيّات تشجيع وحماية المستثمرين الأجانب: اتّفاقيّات الاستثمار الثّنائيّة (BIT – Bilateral Investment Treaties)
إحصاءات على مرّ السّنين تُظهِر أنّ سوق الاستثمارات الأجنبيّة المباشرة هو سوق ضخم سواء في نشاطه أو في حجمه الماليّ. منذ توقيع أوّل اتّفاقيّة استثمار ثنائيّة (BIT) بين ألمانيا وباكستان في عام 1959، تمّ توقيع ما يقارب 3,000 اتّفاقيّة دوليّة، ومنها أكثر من 2,000 لا تزال سارية المفعول. في عام 2022، على الرّغم من الانخفاض النّاتج عن الحرب بين روسيا وأوكرانيا، تمّ تقدير إجمالي الاستثمارات الأجنبيّة المباشرة في العالم بحوالي 1.286 تريليون دولار. الدّولة الّتي تمتلك أكبر عدد من اتّفاقيّات BIT هي ألمانيا (114 اتفاقيّة نشطة).
على مدى العقود الأخيرة، كان معظم الاستثمارات الأجنبية عبارة عن مستثمرين من الدّول المتقدّمة يستثمرون في دولة متقدّمة أخرى. مع ذلك، في الآونة الأخيرة، زاد حجم الاستثمارات من الدّول المتقدّمة في الدّول النامية، خاصة في دول ال-BRICS (البرازيل، روسيا، الهند، والصّين). تُعتَبَر اتّفاقيّات BIT الأساس لحماية المستثمرين، ويستندون عليها في ادّعاءاتهم ومطالباتهم ضدّ الدّولة المستضيفة حيث يستثمرون.
اتّفاقيّات BIT توفّر حماية واسعة للمستثمر الأجنبيّ ومصالحه التّجاريّة في البلد الّذي يستثمر فيه، وهنالك مئات النّماذج المختلفة لهذه المعاهدات. مع ذلك، هناك بعض الحمايات المشتركة والّتي نجدها تقريبًا بجميع اتّفاقيّات BIT المختلفة الّتي يبدو أنها مستمدّة أو موازية لبنود من الإعلان العالميّ لحقوق الإنسان، من بينها:
معيار المعاملة العادلة والمنصفة: الحاجة إلى معيار يحدّد العلاقة تجاه المستثمرين الأجانب أدّى إلى إنشاء مصطلحات "معاملة متساوية وعادلة" و-"معيار التّعامل الأدنى"، الّتي تقترح حدًّا أدنى من الحماية الّتي يجب منحها للمستثمرين. هذا المعيار يفرض أيضًا على الدولة المضيفة الحماية ليس فقط على حقوق المستثمرين، بل أيضًا على الاستثمارات ذاتها.
معيار المعاملة غير التّمييزيّة: يضمن هذا المعيار عمومًا التزام الدّول المتعاقدة بتوفير علاقة متساوية للمستثمرين واستثماراتهم.
الموازاة بين هذه المعايير وموادّ المعاهدات الدّوليّة للحفاظ على حقوق الإنسان يخلق انطباعًا خاطئًا بأنّ هناك علاقة وطيدة بين حماية حقوق الإنسان الدّولية وحماية حقوق المستثمرين الأجانب. في الواقع، حقوق المستثمرين الأجانب نابعة من دوافع اقتصاديّة لتقليل المخاطر في استثماراتهم، وحقوق الإنسان الدّوليّة لا تُقاس على نفس المحور. المقارنة بين حماية مصالح الأعمال للمستثمرين وبين الحقوق الأساسيّة للإنسان غير مقبولة وغير عادلة. لا يوجد صلة بين الإعلان العالميّ وبين اتّفاقيّات حماية المستثمرين، لأنّ هذه الاتفاقيّات بدأت قبل نشر الإعلان العالميّ حول حقوق الإنسان.
اتّفاقيات الحماية للاستثمارات في سياق حقوق الإنسان
هنالك انتقادات واسعة على اتفاقيّات حماية حقوق المستثمرين الأجانب من حيث تأثيرها على حقوق الإنسان. أوّلًا، إنّ اتّفاقيّات BIT تحمي فقط حقوق المستثمر الأجنبيّ. على الرّغم من أنّها تشكّل إطارًا لنطاق الاستثمار والعولمة والنّموّ الاقتصاديّ إلى حدّ ما، إلّا أنّها تغفل تقريبًا حقوق الإنسان للمواطنين في الدّول المضيفة بشكل مطلق، ولا تخصّص لهم جزءًا محدّدًا من الحماية. بالإضافة إلى ذلك، وعلى الرّغم من أنّ هذه الاتّفاقيّات تمنح وتحمي حقوق المستثمرين فقط، إلّا أنّها تفرض التزامات بشكل أساسيّ على الدّولة المضيفة فقط. على الرّغم من كتابة اتّفاقيّة BIT الأولى في عام 1950، كان الاستثناء الوحيد حتّى كانون الثّاني - 2019 هو اتّفاقيّة واحدة فقط تعاقدت عليها النّرويج في عام 2007 وتطرّقت بها إلى حقوق الإنسان، ولكن بشكل محدود جدًّا.
على الرّغم من أنّ العديد من الدّول النّامية تتفاوض على هذه الاتّفاقيّات بهدف الاستفادة من التّفاعل العالميّ، إنّما ثقتهم بحكوماتهم والاعتماد عليها آخذة بالتّناقص والحَجب عنها، كذلك وسائل الرّفاهيّة تنحسر، ويتأثّر الاقتصاد وسوق العمل (من حيث التّنظيمات والميزانيّات) عدا عن انتهاك لحقوق الإنسان.
انتهاك حقوق الإنسان من أجل حماية حقوق المستثمرين الأجانب وعمليّاتهم التّجاريّة الدّوليّة هو قضيّة معروفة منذ زمن في أماكن مختلفة حول العالم. الدّول المتقدّمة تستغلّ فجوة القوى بينها وبين الدّول النّامية لمصلحتها على حساب حقوق الإنسان لشعوب أخرى. في هندوراس، يؤدّي تفضيل حقوق المستثمرين الأجانب الّذين يستغلّون الموارد الطّبيعيّة إلى التّأثير على موارد الطّبيعة الّتي تشكّل مصدرًا للتّغذية والعيش للشّعوب الأصليّة، انتهاك حقّهم ببيئة نظيفة وممارسة العنف ضدّهم، بخاصّة ضدّ النّشطاء المحليّين الّذين يعارضون ويطالبون بحقوقهم، مثل النّاشطة المشهورة "برتا كاسيرس" وغيرها. في جمهوريّة الكونغو الدّيمقراطيّة، في عمليّة إنتاج زيت النّخيل الّتي يستثمر فيها أربعة من البنوك التّنمويّة الأوروبّيّة، تُستغلّ العمّال، ويتمّ تعريضهم للسّموم والموادّ الكيميائيّة، وتلّوث الموارد الطّبيعيّة الّتي تستخدم كمياه للشّرب والطّعام، وانتشار الأمراض بين المواطنين، واستغلال الأراضي.
تلتزم حكومات الدّول المستضيفة بحماية حقوق المستثمرين الأجانب بشكل واسع، حتّى وإن كانت الحماية تتسبّب في انتهاك حقوق مواطنيها. منذ عام 1990 حتى 2012، شاركت ما لا يقلّ عن 110 دولة في 564 اتّفاق دوليّ يفضّل حماية المستثمرين الأجانب على حساب مواطنيها. يتجلّى التّأثير المُضرّ بعدّة أصعدة، مثلًا بالفجوات بين المستثمرين الأجانب والمستثمرين المحلّيّين من حيث القوّة والسّيطرة (المستثمرين المحلّيّين هم الأضعف). تنشأ هذا الفجوة بالذّات على ضوء اتّفاقيّات الاستثمار الثّنائيّة، حيث تشمل معاملة الدّولة المستضيفة لكلّ المستثمرين بتساوٍ وبنفس الطّريقة من حيث الضّرائب وتخصيص الموارد، ونتيجة للفروقات بالقوى الموجودة منذ البداية بين كلا نوعيّ المستثمرين (المحلّيّ والأجنبيّ)، يحتاج المستثمرون المحليّون تمويلًا وتخصيصاتٍ وموارد أكثر من المستثمرين الأجانب، ويصعّب عليهم التّقدّم أو التّطوّر أو حتّى الاستمرار.
عدا عن ذلك، أحيانًا يواجه سكّان البلد المستضيف مشاكل سياسيّة واجتماعيّة ويضطرّون لتقديم شكاوٍ، الاعتراض والتّظاهر ضدّ المستثمر الأجنبيّ، لأنّه من خلال استثماره المحميّ يحصل على سيطرة فعّالة جزئيّة كانت أو كاملة على البلد الّذي يستثمر فيه، اقتصاده وتقدّمه الاجتماعيّ. في مثل هذه الحالة، وفقًا لالتزامات اتّفاقيّات الاستثمار الثّنائيّة الّتي تنُصّ وتلزم الدّول المستضيفة بالحفاظ ليس فقط على المستثمرين وحقوقهم، بل وأيضًا على استثماراتهم، يتعيّن على الحكومة الوقوف ضدّ سكّانها وحماية الاستثمارات من الأضرار والتّظاهرات الّتي يقيمها السّكان ضدّ انتهاك حقوقهم. يجبر هذا الوضع الحكومة على ممارسة شتّى وسائل القمع ضدّ مواطنيها. يزداد التّمييز والقمع في الآونة الأخيرة، الاستيلاء على الأراضي، جباية الضّرائب المرتفعة وتقليص المجال الّذي يسمح بريادة أعمال اجتماعيّة للمواطنين المحلّيّين في الدّول الّتي تجذب الكثير من المستثمرين الأجانب. عندما تقيّد الدّول سكّانها وتقلّص فرصهم في التّقدّم (طبقة العمّال ضعيفة ولا تملك سيطرة على القوّة السّياسيّة)، حتّى مع تعرّضها للعولمة وانضمامها للنّموّ الاقتصاديّ العالميّ، لن تنقذها من النّقص في وسائل الرّفاهيّة والانحدار الاجتماعيّ والاقتصاديّ للبلد.
نقد واسع آخر لاتّفاقيّات حماية الاستثمارات الأجنبيّة، مختلف عن ذلك الّذي يستند على انتهاك حقوق الإنسان؛ يشكّك بالفوائد العمليّة النّاتجة منها. لا يوجد اثبات علميّ يؤكّد الادّعاء بأنّ اتّفاقيّات حماية الاستثمارات تعزّز بالفعل تدفّقات رؤوس الأموال بين الدّول. بل بالمقابل، قد تؤدّي إلى الإضرار بحجم الاستثمارات الأجنبيّة الّتي تُقَدَّم ضدّها شكاوى دوليّة وتؤثّر على الحرّيّة التّنظيميّة للدّول. من الممكن أن يكون تفضيل حقوق المستثمرين الأجانب وحمايتها على حساب حقوق المواطنين في البلد المضيف هو أحد الأسباب الّتي تجعل الدّول الغنيّة بالموارد الطّبيعيّة الفريدة، مثل دول عديدة بأفريقيا وأمريكا اللّاتينيّة، لا تزال مُدرجة تحت قائمة الدّول النّامية، رغم دورها الفعّال بالنّموّ الاقتصاديّ العالميّ كهدف للمستثمرين الأجانب.
مُلَخَّص
بشكل عامّ، تتمّ حماية حقوق المستثمرين الأجانب على حساب حقوق الإنسان للمواطنين في الدّولة المستضيفة. هذا يشير إلى انعدام العدل، النزاهة والإنصاف. تفضيل حماية حقوق المستثمرين مشمول بالاتّفاقيّات الدّوليّة "القانونيّة"، وعلى الرغم من أنّ المعارضة فعّالة في مختلف أنحاء العالم، إلّا أنّ الاتّفاقيّات تظلّ سارية المفعول تقريبًا دائمًا. اليوم، تُعتَبَر الأعمال التّجاريّة، العولمة والنّموّ الاقتصاديّ الدّافع لتطوير وتقدّم الدّول في جميع المجالات تقريبًا. لحلّ مشكلة الدّول النّامية وانتهاك حقوق الإنسان لشعوبها، يتطلّب الأمر تغييرًا وعقد تعديلات على الاتّفاقيّات القائمة.
